Jedinstveni događaj, koji je, po mišljenjima mnogih, i najveći među događajima koji sačinjavaju temelj stvaranja savremene civilizacije, jeste pojava hrišćanstva. Međutim, kada govorimo o savremenoj civilizaciji, dolazimo do zaključka da se današnji način života poistovećuje sa zapadnom kulturom. Tačnije, savremeni svet se identifikuje sa geografskim prostorom gde su tekovine savremene civilizacije i nastale, a to je zapadna Evropa. Naravno, postoje danas i druge civilizacije, ali u svesti našeg čoveka (i ne samo našeg), zapadna civilizacija predstavlja prototip savremenog načina života. Hrišćanstvo, koje čini duhovni i kulturni temelj savremene Evrope, 1054. godine podelilo se na istočno (pravoslavlje) i zapadno (rimokatolicizam). Pravoslavlje je, međutim, iako karakteristično za istok Evrope, ostavilo dubok trag kako u duhovnom, tako i u kulturnom uzdizanju čitave Evrope i sveta. Pravoslavne zadužbine predstavljaju neprocenjivo blago svetske kulturne baštine, a najveće među njima imale su veliki uticaj čak i na rimokatoličku arhitekturu. U najveće pravoslavne hramove na svetu spadaju:
”Aja Sofija”, Turska
Aja Sofija (Agia Sofija – Sveta Mudrost) građena je od 408. do 415. godine. Dovršena je 10. oktobra 415. ali je uništena u požaru usred Nikine pobune 532, kada je vizantijski car Justinijan umalo izgubio presto. Ipak, on ju je ponovo izgradio i to za samo pet godina, nakon čega ovaj hram dostiže svetsku slavu. Aja Sofiju su gradili matematičari Antemije iz Trala i Isidor iz Mileta, a njena kupola je prva kupola na pandantivima tih razmera, pa je zato od velikog značaja za sve vizantijske građevine, kao i kasnije one na zapadu. Crkva je bila krunidbena crkva vizantijskih careva, a originalni naziv crkve na grčkom glasi: Ἅγια Σοφία (Agia Sofija), Sveta Sofija ili Sveta Mudrost. Posle otomanske okupacije Carigrada 1453. godine crkva je pretvorena u džamiju, a Turci zatim prilagođavaju naziv crkve svome jeziku i nazivaju je Aja Sofija. Tada su izgrađena i četiri minareta, dok su mozaici koji su postojali u crkvi prekriveni krečom. Aja Sofiju je 1935. godine Mustafa Kemal Ataturk pretvorio u muzej. Kraj crkve nalazi se grob cara Konstantina Velikog, a na galeriji i danas stoje Mramorna vrata kroz koja su ulazili samo članovi Svetog sinoda.
Legenda koja datira iz vremena pada Carigrada (1453.) kaže da se pri turskom prodoru u grad veliki broj ljudi okupio u crkvi Svete Sofije, nadajući se da će im Svevišnji pružiti zaštitu od nevernika. Kada su odredi Osmanlija stigli pred crkvu, razvali su bronzanu kapiju i prodrli u nju. Nakon ulaska, u crkvi Svete Sofije nastao je pokolj i porobljavanje onih koji su u njoj potražili spas. Ostala je zabeležena legenda da su pokolj i pad u zarobljeništvo izbegla samo dva monaha, koji su se pred Osmanlijama popeli na sprat crkve, gde su ušli u zid iz koga će izaći tek kada Carigrad ponovo postane hrišćanski.
”Saborni hram Svete Trojice”, Gruzija
Predanja i legende govore da su u Gruziji propovedali apostoli Andrija, Simon Zilot, Vartolomej i Tadija. Sveta Nina iz Kapadokije je, po predanju, preobratila narod u hrišćanstvo; Gruzini je nazivaju ravnoapostolskom. Evagrije Pontijski, od Crkve kasnije osuđen za jeres, i Petar Iberijski, jedan od glavnih vođa Monofizita na Četvrtom vaseljenskom saboru (4. Vaseljenski sabor) možda su najpoznatiji gruzijski Bogoslovi prvog hrišćanskog milenijuma. Gruzini su ipak ostali pravoslavci, a Prokopije Cezarejski u 4. veku piše za njih da su hrišćani i da se drže crkvenih kanona bolje nego iko drugi. Gruzini su dobili autokefaliju u 5. veku, a patrijaršiju u 11. veku. Godine 1226. muslimanski osvajač Jalal Udin posekao je navodno oko 100.000 Gruzina koji su se protivili da pogaze ikone. Kad su Rusi osvojili Gruziju i 1811. godine ukinuli gruzijsku autokefaliju, na mesto patrijarha postavili su egzarha. Gruzijska patrijaršija obnovljena je 1917.
Saborni hram Svete Trojice građen je u periodu od 1995. do 2004. godine po ideji patrijarha gruzijskog Ilije II, a po nacrtima arhitekte Arhila Mindijašvilija. Hram je, po ideji patrijarha, trebalo da nadvisi celi grad zbog čega je i sagrađen na visokom brdu, a temeljna jama je dubine 27 metara. Uostalom, i sama činjenica da je ovaj gigantski hram građen u teško vreme za Gruziju, slično drevnim crkvenim kompleksima koji se sastoje iz mnoštva hramova, bratskog korpusa, posebnih zgrada, čini hram zaista ogromnim (njegova visina doseže 98 metara). Ispočetka je ova ideja izgledala bezumna, ali kako smatraju Gruzini, upravo blagodareći tome država je mogla opstati u teškim trenucima.
Hram još uvek nije završen, a u planu je ikonopisanje samog hrama i dorada nekoliko zdanja. Svaki detalj posebno, svaka crtica u planu izgradnje morala je dobiti saglasnost gruzijskog patrijarha. Centralno mesto u hramu zauzima ikona Presvete Bogorodice pred kojom je uvek mnogo ljudi. Ovu ikonu, kao i ikonu Spasitelja, koja se nalazi u drugom delu ikonostasa, naslikao je lično patrijarh. U hramu se nalazi još nekoliko ikona koje je on uradio među kojima i ikona arhangela Mihaila i Gavrila.
”Saborni hram prepodobnog Isaka”, Rusija
Ova crkva je bila najveća u carskoj Rusiji a građena je četiri decenije. Visoka je 101.5 m, a zauzima prostor od jednog hektara. Sa spoljašnje strane kupolu crkve ukrašavaju anđeli. Četvrta je kupolna crkva po veličini na svetu posle Svetog Petra u Rimu, Svetog Pavla u Londonu i Santa Marije de Fiori u Firenci.
Ulaz u crkvu ukrašen je granitnim stubovima iz jednog komada, čija pojedinačna težina iznosi 80 tona. Bronzana vrata u reljefu rađena su po uzoru na čuvena vrata krstionice u Firenci. Zanimljivo je kazati da hram ukrašava ukupno 112 stubova korintskog stila. Iznad kolonade stubova nalazi se umetnički reljef koji prikazuje preobraćanje Sv. Vladimira. Inače, Sveti Isak je bio zaštitnik Petra Velikog koji je rođen na praznik ovog svetitelja, pod čijom je blagodatnom zaštitom stolovao na carskom tronu.
Unutrašnjost crkve zaprema površinu od 4000 m² a obiluje pozlatom, šarenim mermerom, muralima i mozaicima. Najbolji skulptori toga vremena radili su na ovom neobičnom umetničkom delu. Ikonostas je ukrašen sa osam stubova od malahita i dva od lazurita. Iznad ikonostasa nalazi se freska Vaznesenja Gospoda Isusa Hrista kao i freska Tajne večere. Pored carskih dveri naslikane su ikone Isusa Hrista i Majke Božije u baroknom stilu.
Tu je i lik Gospoda Isusa Hrista sa apostolima optočen u zlatu. Na zidovima crkve svojom lepotom ističe se slika rođenja majke Božje kao i druge biblijske scene iz njenog bezgrešnog, bogougodnog života.
Ispred crkve nalazi se monumentalni spomenik cara Nikolaja I na konju. Na postolju su izvajane figure careve žene i tri kćeri koje u rukama drže krst i jevanđelje (simbol vere), ogledalo (simbol mudrosti), lestvice (simbol pravde) i najzad koplje i štit (simbol snage). Skulptor je matematičkom preciznošću postavio konjanika oslonjenog samo na dve noge. Prostor ispod zlatne kupole ovog hrama ima kapacitet od čak 14 hiljada ljudi.
”Crkva Svetog Mihaila Kijevskog”, Ukrajina
Sveti Mihailo je bio prvi mitropolit kijevski i sveruski. Upravljao je Ruskom crkvom u dane svetog ravnoapostolnog kneza Vladimira. Osvojivši grčki grad Korsun, knez Vladimir primio je sveto krštenje i stupio u brak sa princezom Anom, rođenom sestrom vizantijskih careva. Čvrsto rešen da Rusija postane pravoslavna zemlja, ravnoapostolni knez odmah je iz Korsuna poslao izaslanstvo u Carigrad carevima i patrijarhu sa molbom da pošalju crkvene pastire radi krštavanja Ruske zemlje.
Krštenjem Kijeva postavljen je čvrst temelj za prosvećivanje Rusije. Ali sada je bilo potrebno hrišćanstvo učiniti verom cele zemlje Ruske s kraja na kraj, cele zemlje koja je bila pod Vladimirovom vlašću i nad kojom je za crkveno upravljanje bio postavljen Sveti Mihailo. Svetiteljeva je dužnost bila da ”sabere stado slovesnih ovaca, da bi im bio pastir i učitelj”.
Prema izvornom nazivu ”Mihaelov Zlatnovršni manastir” predstavlja pravoslavni kompleks katedrale i manastira u Kijevu. Prvobitno izgrađenu u desetom veku, originalnu katedralu srušile su sovjetske vlasti 1930-ih. Kasnih 1990-ih, ukrajinske vlasti preuzele su zadatak da obnove katedralu onako kako je prvobitno izgledala.
Ovo je najveći hram u Ukrajini, a može da primi i do 12 hiljada ljudi.
”Hram Svetog Save”, Srbija
Hram Svetog Save je najveći srpski pravoslavni hram, najveći pravoslavni hram na Balkanu i po površini i zapremini najveća pravoslavna crkva na svetu. Nalazi se u istočnom delu Svetosavskog trga u Beogradu. Podignut je na mestu na kom se smatra da je Kodža Sinan-paša 1594. godine spalio mošti Svetog Save, osnivača Srpske pravoslavne crkve i prvog srpskog arhiepiskopa. Izgradnja crkve finansirana je dobrovoljnim prilozima.
Zidanje Hrama počelo je 1936. po projektu arhitekata Bogdana Nestorovića i Aleksandra Deroka, ali je zbog Drugog svetskog rata, a potom i novih komunističkih vlasti prekinuto. Nastavak gradnje usledio je 1985. godine sa arhitektom Brankom Pešićem kao protomajstorom, ali se ubrzo dogodio raspad Jugoslavije, građanski rat i ekonomske sankcije. Obnavljanje radova krenulo je 2000. i do 2003. je potpuno završen eksterijer, a u toku je završetak radova na enterijeru.
Hram je izgrađen u srpsko-vizantijskom stilu, sa četiri zvonika visoka 44 metra. Visina vrha kupole iznosi 70 metara, dok je glavni pozlaćeni krst visok još 12 metara, što vrhu Hrama daje ukupnu visinu od 82 metra, a nadmorsku visinu od 134 metra (64 metra iznad nivoa reke Save). Zbog toga ova crkva zauzima istaknuto mesto na beogradskom horizontu i vidljiva je sa svih prilaza gradu. Hram zauzima površinu od 3500 m² u prizemlju, uz dodatnih 1500 m² na tri galerije na prvom nivou. Postoji još i galerija od 120 m² na drugom nivou, na kome se nalazi i spoljašnji vidikovac koji se prostire oko cele kupole. Hram se u pravcu istok-zapad proteže 91 metar, a u pravcu sever-jug 81 metar. Kupole su ukrašene sa 18 pozlaćenih krstova u tri veličine, dok se u zvonicima nalazi 49 zvona.
Crkva može da primi oko 11.000 vernika, a na zapadnu horsku galeriju može da stane 800 horista. Ispod poda hrama izgrađene su riznica i kripta Svetog Save, kao i grobna crkva Svetog kneza Lazara, ukupne površine oko 1800 m². Hram je obložen belim mermerom i granitom, a živopisanje, koje tek predstoji, biće urađeno u tehnici mozaika. Predviđeno je da se u glavnoj kupoli nalđe ogroman mozaik Hrista Pantokratora.
